توسط : در جستجوی هلن ، از بروجن تا نیویورک
تالیف: عباس بحرینی بروجنی
تاسیس بیمارستانهای فوق و حضور پرستاران خارجی ضمن آنکه بتدریج پرستاری ایران را از شکل غیر حرفه ای به پرستاری مدرن تغییر داد، سبب آشنایی مردم با حرفه پرستاری نیز گردید. آنچه مسلم است این که پرستاری مدرن و آموزش پرستاری در بیمارستانهای ایران قبل از شروع قرن بیستم توسط پرستاران خارجی شروع شده بود و مردم بصورت نسبی با حرفه پرستاری و آموزش پرستاری آشنایی پیدا کرده بودند. در عین حال هیچ کدام از این آموزشها آکادمیک نبود و به صورت تجربی در بیمارستانها انجام میگرفت.
شروع آموزش آکادمیک پرستاری
آنچه از اسناد موجود استنباط میشود و بسیاری از منابع مکتوب نیز متذکر شدهاند، این است که اولین آموزشگاه رسمی پرستاری در سال ۱۲۹۴ شمسی توسط میسیونرهای مذهبی پرسیبتارین در ارومیه و زیر نظر خانم ولز تاسیس شد (۹, ۴۴, ۴۷, ۵۵). این شیوه در نقاط مختلف کشورهای آسیایی از جمله چین، هند، سوریه و فیلیپین انجام گرفته بود و بعدها به سایر شهرهای ایران نیز گسترش یافت . در سال ۱۲۹۵ آموزشگاه دیگری در تبریز با پذیرش داوطلبان دارای مدرک سوم متوسطه و به صورت سه ساله به تربیت پرستار مبادرت نمود. رئیس مدرسه تبریز خانم فرانس وودینگ بود. ظاهرا کتابهای درسی این آموزشگاه انگلیسی بوده است. اولین دانشآموختگان پرستاری این مدرسه چهار نفر بودند که درسال ۱۲۹۹ فارغ التحصیل شدند. این افراد شامل دو نفر دوشیزه ارمنی ، یک نفر دوشیزه آسوری و یک دوشیزه اهل گرجستان روسیه بودند . بنا به نقل قول از خانم ولز (متصدی مدرسه پرستاری ارومیه) دو یا سه نفر از این فارغ التحصیلان برای ادامه تحصیل به لندن یا پاریس رفتند. چنین بنظر میرسد که با توجه به مذهبی بودن جامعه ایران و اینکه حرفه پرستاری مستلزم این است که پرستار در شیفتهای شب نیز در بیمارستان ارائه خدمت نماید، خانواده های ایرانی در آن زمان رضایت چندانی نداشتند تا فرزندانشان در مراکزی که از بیماران مراقبت میکنند، کار کنند. خانم “مخدره آموزگار” از پیشکسوتان پرستاری خراسان در خاطرات خود شرح میدهد که چگونه اولین شبکاری او در سال ۱۳۱۸ به یک بحران خانوادگی تبدیل میشود. این موضوع تا سالها بعد همچنان به عنوان یک تابو باقی مانده بود. به همین خاطر در سالهای اولیه آموزش پرستاری عمده دانشآموختگان یا از خانوادههای اقلیتهای مذهبی بودند و یا بدون اجازه خانواده در این دورهها شرکت میکردند . البته چنین نگاهی به حرفه پرستاری در سایر کشورهای منطقه از جمله ترکیه نیز وجود داشت . در سال ۱۹۱۸ قبل از اشغال تبریز توسط قوای عثمانی آموزشگاه تبریز به همدان منتقل شد .
با توجه به آنچه نقل شد، میتوان گفت که این گروه مذهبی آمریکایی پریسبیتارین بود، که برای اولین بار در ایران اقدام به تربیت پرستار تحصیلکرده کردند. در این بین، آموزشگاه پرستاری رشت یکی از موفق ترین مراکز تربیت پرستار بود، که دومین اقدام اساسی و برنامه ریزی شده دکتر فریم بود. پرستاران فارغ التحصیل از بیمارستان آمریکایی رشت، بعدها خود منبع خدمت و فداکاری های بسیار در سایر موسسات بهداشتی و درمانی ایران شدند. آنچنان که برخی منابع روایت میکنند، اولین دانشآموخته پرستاری و مسلمان در ایران، دوشیزه خانم فاطمه توانایی بوده که در سال ۱۳۱۰ در آموزشگاه رشت ثبت نام کرد و در سال ۱۳۱۴ در این رشته فارغ التحصیل شد. در این دو مرکز جز دکتر فریم که اولین مدرس آموزشگاه پرستاری بود و بهداشت عمومی، امراض داخلی، عفونی، زنان و زایمان تدریس می کرد، کسان دیگری هم بودند که با ایشان همکاری جدی داشتند. مدرسه پرستاری همدان به سرپرستی خانم جونز از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۱ تعداد ۵ نفر پرستار را فارغالتحصیل میکند. که البته بنظر میرسد که این پرستاران نیز باید از اقلیتهای مذهبی بوده باشند.
نشریه “عالم نسوان” که از سال ۱۳۰۱ وجود یک دانشگاه تخصصی برای پرورش زنان را پیشنهاد میداد، از سال ۱۳۱۱ ، صفحه تازه ای را تحت عنوان “مشاغل زنان” ایجاد میکند. در این صفحه نشریه به معرفی و بحث درباره مشاغلی میپرداخت که برای زنان مناسبتر بود. از جمله این مشاغل پزشکی، دندانپزشکی، پرستاری، آموزگاری و روزنامهنگاری بودند. در همین نشریه، یکی از خوانندگان در پاسخ به سئوالی که نشریه مطرح کرده بود که “اگر یک میلیون تومان پول داشتید چکار میکردید؟” یکی از خوانندگان پاسخ میدهد که ” …. دخترم را برای ادامه تحصیل در رشته پرستاری و پسرم را برای ادامه تحصیل در رشته معدن به اروپا میفرستادم. این امر حاکی از آن است که حداقل در سطوح متوسط جامعه مردم با پرستاری آشنا بودهاند. نشریه “عالم نسوان” در معرفی و شناساندن حرفه پرستاری به جامعه نقش بسیار مهمی داشته است. از طرفی سیاستهای دولت وقت، مبنی بر اشتغال زنان در خارج از منازل، فرصتی را برای گسترش حرفه پرستاری ایجاد کرده بود .
در اول مرداد ۱۳۱۱طرح جامع صحی (سلامت) و بهداشتی کشور در چهارده قسمت تدوین شد. در قسمت دهم این طرح بر آموزش پرستاری و لزوم اعزام داوطلبان به اروپا تاکید میشود. در ۲۶ شهریور ۱۳۱۵ وزارت فرهنگ وقت تصمیم میگیرد که سه مدرسه پرستاری تهران ، مشهد و تبریز را با مدیریت پرستاران امریکایی تاسیس نماید به همین منظور دو پرستارخانم به نامهای لوراین ستزلر و ایما دگنر به ایران دعوت میشوند. جلسهای در تهران با حضور پرستاران فوق و خانم فالتونکه آموزش پرستاری را از سال ۱۳۱۱ در کرمانشاه آغاز کرده بود، تشکیل میشود. سپس خانم ستزلر به شیراز و خانم دگنر به مشهد اعزام میشوند. خانم فالتون نیز ریاست مدرسه پرستاری در تهران را بعهده میگیرد. البته همچنان پرستارانی مانند جینویلز و خانم تایلی از چندین سال قبل در آموزش پرستاری در ایران فعال بودند. در سال ۱۳۱۵ خانم دگنر با همکاری پرستار دیگری بنام خانم پیس در مشهد آموزشگاه پرستاری را راه اندازی میکنند .این مدرسه تحت عنوان”مدرسه پرستاری بیمارستان شاهرضا” بود که بعدها به “مدرسه پرستاری پروین” تغییر نام داد. اولین گروه فارغالتحصیلان مشهد ۸ نفر بودند که در سال ۱۳۱۷ فارغالتحصیل شدند. در سال ۱۳۱۸ نیز هفت نفر دیگر از این مدرسه فارغالتحصیل شدند. از فارغالتحصیلان سالهای ابتدایی این مدرسه میتوان به قدسیه شناسایی یزدی، خانم سیدی، طاهره اخلاقی، مخدره آموزگار، مارگارت استپانیان و عزت سامیراد اشاره کرد. خانم ستزلر نیز در مقالات خود متذکر میشودکه در نوامبر ۱۹۳۷ به شیراز رسیده است و با هفت دوشیزه بین سنین ۱۷ تا ۲۳ سال، دارای تصدیق سوم متوسطه(سیکل) که برای دوره پرستاری ثبت نام کرده بودند، آموزش پرستاری را آغاز میکند. او ذکر میکند که پزشک جوان ایرانی که به تازگی از دانشگاه امریکایی بیروت فارغ التحصیل شده بود، در تدریس برخی دروس مانند آناتومی و فیزیولوژی به او کمک میکرده است. با تطبیق اطلاعات موجود، این پزشک جوان باید مرحوم دکتر ذبیحالله قربان باشد که بعدها نیز در توسعه آموزش پرستاری در استان فارس نقش عمدهای داشت. خواهر دکتر قربان، خانم “کیهان قربان” نیز اولین پرستار تحصیل کرده ایرانی در خارج کشور است. او از کالج پروتستان سوریه که بعدا به دانشگاه امریکایی بیروت معروف شد، فارغالتحصیل شده بود و در همین سالها به ایران بازگشت و در شیراز مشغول بکار شد. در ۱۸ مهر ۱۳۱۵ (اکتبر ۱۹۳۶) روزنامه “اطلاعات” در مقالهای مفصل در مورد ضرورت ایجاد مدارس پرستاری و اهداف آن شرح میدهد. تصویب قانونی توسط وزارت فرهنگ برای استخدام پرستاران فارغالتحصیل و به رسمیت شناختن آنها اثر سازنده و مثبتی بر گسترش حرفه داشت . در مهر ۱۳۱۶ برنامه دروس آموزشگاههای پرستاری به تصویب شورای عالی معارف رسید . بالاخره اولین آموزشگاه پرستاری ایران در سال ۱۳۱۶ با اجازه وزیر فرهنگ وقت دکتر علی اصغر حکمت و با استادی دکتر جهانشاه صالح احداث شد. برنامه آموزشی و علمی پرستاران ابتداء در بیمارستان وزیری صورت میگرفت. اما به دلیل نبودن وسایل کافی مجبور شدند برنامه را به بیمارستانی واقع در خیابان ژاله منتقل کنند. آموزشگاه در آن زمان با مدرک سیکل متوسطه شاگرد می‌پذیرفت و سه دوره فارغ التحصیل داشت. با تصویب قانون اعزام دانشجو به خارج، تعدادی دوشیزه نیز جهت ادامه تحصیل به کشورهای اروپایی و امریکایی اعزام شدند که پس از بازگشت در سالهای بعد به آموزش پرستاری ایران کمک کردند. از این بین میتوان به خانم مخدره آموزگار اشاره کرد که بعد از فارغالتحصیلی از آموزشگاه مشهد جهت ادامه تحصیل همراه یک گروه ۱۱ نفره به وینچستر انگلستان اعزام گردید. تعدادی نیز در دانشگاه امریکایی بیروت به فراگیری پرستاری مشغول شدند.
خانم ستزلر از ۱۹۳۷ تا ۱۹۴۰ مدیریت آموزشگاه پرستاری شیراز را بر عهده داشت. طول دوره آموزش در آموزشگاههای مشهد و شیراز ۲ سال بود. در ۱۳۱۹ اولین مدرسه پرستاری با مدیریت یک ایرانی در بیمارستان زنان و زیرنظر اداره فرهنگ تشکیل میشود. همچنین در ۱۳۲۰ آموزشگاه دیگری در مشهد در بیمارستان مسیحی امریکایی توسط خانم “مری هاروی تاسیس میشود. پرستاران دیگری مانند “شارلوت سرت” و “وراووت” از مربیانی بودند که با این آموزشگاه همکاری داشتند. از فارغالتحصیلان این آموزشگاه میتوان به خانم فاطمه سرباز رضایی اشاره کرد ، که سالها به عنوان مربی پرستاری در ایران خدمت کردند. از اواسط جنگ جهانی دوم پس از سال ۱۳۲۰ و کمرنگ شدن آلمانی‌ستایی در ایران، یکی از فعالیت‌هایی که شوروی در ایران آغاز کرد، دایر کردن آموزشگاه پزشکیاری و مامایی در یک مجموعه بیمارستانی بود. برنامه این بود که دانشجویان پس از اتمام دوره تحصیلی دو ساله در این آموزشگاه برای ادامه تحصیل راهی مسکو شده و پس از اتمام تحصیل در همان بیمارستان مشغول به کار شوند، اما بنا به جریانات سیاسی این آموزشگاه فقط دو دوره فارغالتحصیل داشت و پس از آن به کار آموزشگاه خاتمه داده شد، در حالی که این بیمارستان تا سال ۱۳۵۸ با پزشکان روسی و پرستارانی که یا روس بودند یا روسی بلد بودند، فعال بود .
گسترش کمی پرستاری چه از نظر تعداد پذیرفتهشدگان و چه از نظر تعداد آموزشگاهها، از سالهای انتهایی جنگ جهانی دوم شاهد رشد بیشتری است. در سال ۱۳۲۱/۱۹۴۲ نخستین آموزشگاه پرستاری غیر دولتی ایران به همت شرکت نفت در آبادان تاسیس شد، که سالانه پانزده نفر فارغ التحصیل داشت . طبق ماده دوازدهم اساسنامه اصلاحی جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران مصوب آبان ماه ۱۳۲۲/۱۹۴۳ این جمعیت موظف به تربیت پرستار جهت نیاز بنگاههای درمانی و بیمارستانها میگردد، به این ترتیب جمعیت شیروخورشید سرخ بزرگترین جمعیت خیریهای است که وظیفه تربیت پرستار را بعهده میگیرد. آموزشگاه عالی پرستاری ایران طبق ماده ۲۱۹ اساسنامه جمعیت شیر و خورشید سرخ وقت در اردیبهشت ماه سال ۱۳۲۶/۱۹۴۷ تأسیس شد و اولین گروه دانشجویان آن به تعداد ده نفر در محل هنرستان عالی دختران شروع به تحصیل کردند. نخستین دانشآموختگان این دانشگاه در سال ۱۳۲۹ روانه مراکز درمانی کشور شدند .همچنین در فروردین ۱۳۲۶ سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی به دستور محمدرضاشاه تاسیس شد، که یکی از موسسات وابسته به ان آموزشگاه اشرف پهلوی بود که در۱۳۲۷/۱۹۴۸ در تهران گشایش یافت.
پایگاه خبری سریر ایران https://eitaa.com/nursech
